بزرگترین پروژه تاریخ سینمای ایران

 همه چیزهایی که باید درباره فیلم «محمد رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم)» بدانید

«محمد رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم)» اولین قسمت از سه گانه‌ای که ساختش شش سال و هشت ماه طول کشید، از پنجم شهریور روی پرده‌ی سینماها رفته است. مجید مجیدی کارگردان فیلم، فیلم نامه‌ی دویست سکانسی «محمد رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم)» را به همراه کامبوزیا پرتوی و حمید امجد نوشته است. قصه‌ی فیلم از روز آخر اقامت حضرت و اهل بیت شان در شعب ابی طالب شروع می‌شود و با فلاش بک، به قبل و دوران کودکی پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) برمی گردد. حدود نیم ساعت از فیلم به مرور برهه‌ی زمانی شروعش یعنی وقایع شعب ابی طالب اختصاص دارد و قسمت بیشتری از فیلم، دوران کودکی پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) تا 12 سالگی ایشان را روایت می‌کند. صحنه‌های وفات مادر رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در روستای «ابواء» و صحنه‌های مربوط به دوران شیرخوارگی و خردسالی پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) در روستای «صعدیه» هم از دیگر بخش‌های فیلم است. فیلم مجیدی با اولین سفر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) به شام و رسیدن به صومعه‌ی «بُحیرا» به پایان می‌رسد. مجیدی در کنار خودش رضا میرکریمی را به عنوان مشاور و بیژن میرباقری و سیروس حسن پور را به عنوان کارگردان‌های واحد دوم داشته و مهم‌ترین وظایف پشت دوربین را به چهره‌های شاخص بین المللی سپرده. بیشتر صحنه‌های فیلم در شهرک سینمایی پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله و سلم) در حوالی قم و بقیه‌ی سکانس‌ها در کرمان و عسلویه و ژوهانسبورگ آفریقا فیلم برداری شده و تمام مراحل پس از تولیدش – از جمله تدوین، صداگذاری، جلوه‌های ویژه و موسیقی – در یکی از استودیوهای مونیخ انجام گرفته است. فیلمی که از همان نخستین روزهای انتشار اخبار ساختش، از سوی جریان‌های وهابی و سلفی مورد حمله بوده و جریان‌های مختلفی خواستار تحریم یا ممنوعیت نمایش آن شده‌اند که مجیدی هر بار مجبور شده به آنها پاسخ بدهد. حالا آقای کارگردان هفت سال پس از «آواز گنجشک‌ها» با عظیم‌ترین و گران‌ترین پروژه‌ی تاریخ سینمای ایران برگشته؛ با اولین قسمت از محمد رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) که در اینجا اطلاعات مربوط به جزئیات تولید، دکورها، لوازم صحنه و جلوه‌های ویژه‌ی فیلم را می‌خوانید.
محمد رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) از هشت سال پیش کلید خورد. از اول مهر 1386. یک تیم 300 نفره از ایده تا اجرا در این پروژه‌ی بین المللی حضور داشته اند. تحقیقات گروه پژوهش و فیلمنامه نویسی از دوره‌ی پیش از تولد حاصل شش ماه تحقیق، 14 جزوه‌ی گردآوری شده با عناوین تخصصی مانند آب و هوا، معاملات، آداب و رسوم دوره‌ی جاهلیت و ... به زبان عربی بود که در اختیار پروژه قرار گرفت تا با رایزنی‌های متفاوت، بهترین قالب برای فیلمنامه انتخاب شود.
پس از ماه‌ها بحث و بررسی و تشکیل جلسات مختلف با چهره‌هایی مثل مهدی ارگانی، مرحوم سیف الله داد، رضا میرکریمی، علیرضا رضاداد و ... تصمیم گرفته شد که در فیلم به دوره‌ی کودکی پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) پرداخته شود. مقطعی که انتخاب می‌شد، باید ظرفیت کافی برای هدف گروه را می‌داشت و به سوال «چرا باید پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) جدیدی می‌آمد» و «ویژگی‌های آن دوران چه بود»، در فیلم پاسخ داده می‌شد. بر این اساس، حوادث و ماجراهایی انتخاب شد که با روایات منابع اصلی مانند قرآن و نظرات مراجع مغایرت نداشته باشد.
مذاکرات متعددی با رهبر معظم انقلاب و همچنین مراجع و علمای دینی مانند آیت الله سبحانی، آیت الله وحید خراسانی، آیت الله سیستانی، آیت الله جوادی آملی و محمدرضا حکیمی، در حوزه‌ی عرفان و فلسفه با آقایان دینانی، معصومی همدانی، پازوکی و ... در حوزه‌ی ادبیات با آقایان خرمشاهی، گرمارودی و ... انجام شد و نظرات شان مورد توجه قرار گرفت. به این ترتیب بعد از گذشت دو سال و نیم – از ابتدای پاییز 85 تا بهار 88 – فیلمنامه آماده شد. فیلمنامه‌ای که از 16 آبان 90 وارد فاز اجرایی شد.

طراحی ماکت شهر مدینه

طراحی‌ها، ماکت‌ها و دکورهای فیلم چگونه انجام شد؟

اوایل کار قرار بود تمام دکورهای فیلم خارج از کشور، در سوریه و مراکش ساخته شود، اما شرکت نورتابان (تهیه کننده‌ی فیلم) تصمیم گرفت شهرک پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله و سلم) را برای دوره‌ای سی ساله و با هدف تولید فیلم‌های تاریخی بسازد. شهرکی با مساحتی 220 هکتاری در 55 کیلومتری قم و در جوار روستای «اللهیار» در مقیاس یک به یک (مختصات واقعی). 65 هکتار شهرک به مکه و 19 هکتارش به مدینه اختصاص پیدا کرده و در مجموع 14 میلیارد و صد میلیون تومان برای ساخت آن خرج شده. محسن شاه ابراهیمی، دستیار ایرانی مدیر طراحی صحنه، دکوروآکسوار فیلم، با کمک «گوگل ارث» این نقطه را برای ساختن دکور کشف کرده بود. به فهرست لوکیشن‌های فیلم باید کرمان و عسلویه و البته آفریقا را هم اضافه کرد که صحنه‌های مربوط به حمله‌ی پرندگان به سپاه ابرهه، آن جا فیلم برداری شده چون این صحنه‌ها به فیل‌های زیادی نیاز داشته است.

مراحل طراحی صحنه فیلم

طراح تولید، مدیر طراحی صحنه، دکور و آکسوار فیلم، «میلژن کرکاکلژاکویچ» بوده . هنرمند 63 ساله‌ی کروات که در کارنامه‌اش دو جایزه‌ی اسکار دارد. کلژاکویچ پیش از این، تجربه‌ی ساخت یک شهرک سینمایی با معیارهای اروپایی در شهر ونیز و یک شهرک سینمایی آسیایی را داشته و مجیدی او را به علت همین تجربه‌ها و سبک طراحی و قدرت بیان تصویری دکورهایش انتخاب کرده. در این پروژه محسن شاه ابراهیمی، از طراحان صحنه و لباس مشهور کشورمان هم در کنار او حضور داشته است. پس از خواندن فیلم نامه، اولین قدم طراحی صحنه برای کلژاکویچ، توجه به تصاویری بوده که به شکلی ابتدایی از فضای مادی داستان در ذهن طراح شکل می‌گیرد. قدم بعدی، تهیه‌ی طرح‌های اولیه برای کار است. طرح‌هایی که محکی است برای تعیین هم مسیر بودن یا نبودن با تصور کارگردان از دکورها و آشنا شدنش با دیدگاههای طراح. در مرحله‌ی بعدی، او همراه با گروه لوکیشن‌های متعددی از طبیعت ایران را دیده‌اند که خودش معتقد است جذابیت‌ها و زیبایی خاصی دارند و تصویر آن بر مخاطب فیلم، بسیار تأثیرگذار است. مثلاً او اعتقاد دارد کلوت‌های کرمان (که لوکیشن سپاه ابرهه است) و روستای ساحلی، طبیعت بی نظیری دارند.

ویژگی‌های دکورهای فیلم

شهرک سینمایی ای که کلژاکویچ برای این کار طراحی کرده، با نمونه‌های اروپایی اش تفاوت دارد. در اروپا سازه‌ی اصلی دکورها از چوب ساخته می‌شود و اسکلت‌های فلزی فقط به عنوان تیرهای نگه دارنده یا داربست به کار می‌رود. در بیشتر بناها هم یک یا دو وجه ساختمان به صورت استودیویی ساخته می‌شود. اما در این پروژه، چون تعداد زیادی کوچه و محل گذر وجود داشته به هر چهار وجه ساختمان‌ها نیاز بوده است. بنابراین ساختمان‌ها مشابه ساختمان‌های واقعی ساخته شده اند. کلژاکویچ برای ساخت و سازها و طراحی صحنه، از روش منحصر به فردی استفاده کرده. پیش از این، مجموع سازه‌های دکورهای تاریخی در ایران با روش داربست و لوله ساخته می‌شد، اما برای اولین بار، ساخت صحنه‌ی طراحی شده در کشور ما با سازه‌های سبک اما مقاوم انجام شده است. تیم طراحی صحنه می‌گویند بین ساخت دکورهای بخش‌ها و شهرهای مختلف، طراحی و ساخت شهر مکه در شهرک سینمایی، سخت‌ترین بخش کار بوده.

نمایی از بازسازی شهر مکه با مختصات واقعی

تولید لوازم صحنه در فیلم چگونه انجام شد؟

«جیان فرانکوفوماگالی»، مدیر طراحی لوازم صحنه‌ی فیلم – که سابقه‌ی طراحی صحنه‌ی «پدر خوانده 3» را هم دارد – اعتقاد دارد که ایران جای خوبی برای ساخت فیلم‌های تاریخی است. چون کشوری تمام صنعتی نیست و صنایع دستی و دست سازهای سنتی را به راحتی می‌توان در گوشه و کنار کشور پیدا کرد. به دلیل همین ویژگی در این فیلم هم بسیاری از وسایل مورد نیاز شامل مواد اولیه، ظروف، دست باف‌ها، پارچه‌ها و تزئینات سنتی و قدیمی، با سفر به شهرها و روستاهای تاریخی، انتخاب و خریداری شده اند. تا قبل از فیلم مجیدی، برای بیشتر پروژه‌های تاریخی سینما و تلویزیون، دکورها و لوازم صحنه از پیش، از پروژه‌های تاریخی گذشته حاضر و آماده بود. اما فیلم «محمد رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم)» به ساخت و سازهای تازه‌ای نیاز داشت. برای همین هفت کارگاه بزرگ برای ساخت لوازم ضروری تدارک دیده شده.
هفت کارگاهی که گروه ایتالیایی برای تولید لوازم صحنه ساخته‌اند عبارتند از: کارگاه نجاری، کارگاه عمومی ساخت لوازم، کارگاه خیاطی، کارگاه بت سازی، کارگاه رنگ و پتینه و کهنه کاری، کارگاه محصولات چوبی خاص و کارگاه مدل سازی. هر کدام از این کارگاه‌ها، بخشی از تولید را بر عهده گرفته اند، مثلاً کارگاه عمومی ساخت لوازم، وظیفه‌ی ساخت وسایل فلزی و همچنین تزئینات صندوق‌ها، کتاب‌ها، تومارها و ... را برعهده داشته با کارگاه مدل سازی، مسؤول ساخت ظروف به روش قالب ریزی با فایبرگلاس بوده و وسایلی مثل گلدان، ظروف تزئینی فلزی، لوازم کلیسا و گل میخ‌ها در این واحد تولید شده اند.
بیش از چهار هزار قطعه لوازم صحنه شامل وسایل خانه، لوازم سفر و تجارت، وسایل تزئینی، تجهیزات جنگی، وسایل خرید و فروش و لوازم بازار در این کارگاه‌ها ساخته شد. مسؤولیت بیشتر این کارگاه‌ها با ایرانی‌ها بود و تنها یک نفر ایتالیایی در بخش کارگاه رنگ و پتینه کاری و کهنه کاری فعال بود.

مراحل تولید لوازم صحنه

فوماگالی در شروع کار، ابتدا تعدادی طرح مدادی اولیه از هر وسیله تهیه می‌کرد و آنها را با مدیر طراحی و کارگردان در میان می‌گذاشت. بعد از قطعی شدن طرح اولیه‌ی هر وسیله، بنا به روش تولید آن، یک نقشه‌ی دقیق برایش آماده می‌شد و به دست سازندگان می‌رسید. در مورد وسایل پارچه ای، تنها طرح یا تصویر انتخاب شده از منابع کافی بود، اما در مورد لوازم فلزی و چوبی مثل روشنایی‌ها و قفسه‌ها، کمدها ، ارابه‌ها، تخت‌ها و ... از طرح مدادی کشیده شده، نقشه‌ای تهیه می‌شد. سپس از هر کدام یک نمونه می‌ساختند و بعد از تأیید کارگردان و مدیر طراحی، از آن به تعداد مورد نیاز ساخته می‌شد. فوماگالی معتقد است در مرحله‌ی پیش تولید این فیلم، زمان کافی صرف شد تا آنها یک مدل سه بعدی دیجیتال از وسایل مورد نظرشان بسازند و درباره‌ی آن مشورت کنند تا به نتیجه‌ی دلخواه برسند. او می‌گوید حالا که به نتیجه‌ی کار نگاه می‌کند؛ «محمد رسول الله(صلی الله علیه و آله و سلم)» را بهترین فیلم تاریخی خودش می‌داند. او میراث اصلی اش از این پروژه را به دست آوردن آرشیو مفصلی از تصاویر و اطلاعات تاریخی مربوط به اسباب و وسایل زندگی صدر اسلام، رسیدن به روش جدیدی در ساخت مجسمه و ظروف به صورت مستقیم از «پلاستوفوم» با سرعت و کیفیت مطلوب، تولید و حفظ حجم بالایی از لوازم صحنه برای استفاده در دیگر فیلم‌های تاریخی و آماده سازی یک سایت کارگاهی دائم برای ساخت لوازم صحنه ذکر کرده است.

جلوه‌های ویژه فیلم چگونه تولید شد؟

مدیر طراحی جلوه‌های ویژه‌ی «محمد رسول الله» (صلی الله علیه و آله و سلم)، «اسکات اندرسون» است که به خاطر طراحی جلوه‌های ویژه‌ی فیلم «بیب»، برنده‌ی جایزه اسکار شده است. او سابقه‌ی کار به عنوان طراح جلوه‌های ویژه در فیلم‌های «ژرفنا»، «ترمیناتور 2»، بیب، «مهاجمین سفینه‌ی فضایی»، «دروازه نهم»، «مرد نامرئی»، «کاپیتان اسکای و دنیای فردا»، «کلینگ کونگ»، «استخوان‌های دوست داشتنی» و «ماجراهای تن تن » را دارد و یکی از باتجربه‌ترین و معتبرترین طراح‌های این حوزه در سینمای دنیا محسوب می‌شود.
اندرسون اوایل تولید فیلم (در گفت وگو با ماهنامه‌ی 24) اعلام کرد؛ شیوه‌ی کار او در «محمدرسول الله(صلی الله علیه و آله و سلم)» با کار در‌هالیوود تفاوت دارد: «این فیلم خیلی خاص است؛ در شرایط عادی لزومی ندارد آن را به همین شیوه در آمریکا بسازیم. چون در این جا نیروی انسانی کافی و فضای کافی نداریم، مجبوریم بیشتر از حد معمول چنین فیلم‌هایی از سی جی آی استفاده کنیم که لزوما نه بهترین راه، بلکه راه میسر بر اساس ابزارهای موجود است. مخصوصاً وقتی بحث مناظر تاریخی در میان باشد، بخشی از جذابیت آن دوران، به طراحی ابعاد درست آن مناظر مربوط است؛ شهر نباید زیادی بزرگ باشد و تعداد آدم‌ها نباید بیش از حد زیاد باشد. همه چیز به همان هدف هنری اصلی بازمی گردد؛ باید روی آن تمرکز کرد، بقیه‌اش درست خواهد شد.»
در میان حوادث اصلی فیلم، بخش مربوط به حرکت لشکر ابرهه و جمع شدن آدم‌ها پیش از حمله‌ی شکست خورده شان به مکه و هجوم پرنده‌های ابابیل، صحنه‌های عظیمی است که طراحی آنها به طراح جلوه‌های ویژه فیلم سپرده شده بود. البته به مجموعه‌ی این‌ها، باید یکی از سکانس‌های آخر یعنی سکانس دهکده‌ی ماهی گیرها را هم اضافه کرد. اندرسون طراحی جلوه‌های ویژه در کار با آب در هر نوعش را بسیار دشوار می‌داند. چون این سکانس‌ها، کار خلاقانه و تکنیکی زیادی طلبیده است. او معتقد است فیلم «محمد رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم)» صنعت سینمای ایران را تغییر داده، چون از این به بعد بیشتر سینماگران سعی می‌کنند از پس چنین پروژه‌های بزرگی بربیایند و خودشان را با مقیاس‌های بزرگ سازگار کنند.
تیم فنی، دو پروژکتور بسیار قوی برای فیلم خریده‌اند که تا به حال در ایران استفاده نمی‌شده. در واقع این پروژکتورها، پروژکتورهای «تنکستن»ی با پرتاب نور فوق العاده بالا هستند که هم در نورپردازی‌های روز به کار می‌روند هم در نورپردازی‌های شب، پنج دوربین دیجیتال نیز برای اولین بار وارد ایران شده به دلیل زیاد بودن جابه جایی‌ها در این فیلم، هفت دستگاه سینه موبیل مخصوص این پروژه طراحی شده. شرکت نور تابان دو دستگاه «تاور کرین» جدید و مدرن هم وارد ایران کرده که تا به حال وجود نداشته است. تاور کرین، وسیله‌ای است که دوربین‌ها را برای حرکات عمودی فیلم برداری روی آن قرار می‌دهند. طول بازوی این کرین‌ها که حرکات شان با سیستم هیدرولیک و کنترل اتوماتیک است، به حدود 10 متر می‌رسد. همچنین 9 توفان ساز، باران ساز و مه ساز در خود ایران و مخصوص این فیلم ساخته شده. تقریباً در هیچ پروژه‌ی سینمایی دیگری این تعداد توفان ساز استفاده نشده بود. به این ترتیب و در مجموع، هفت میلیارد و نهصد میلیون تومان برای خرید دوربین‌ها و دیگر تجهیزات سینمایی هزینه شده است.
برای طراحی لوگوی فیلم، از یک سال و نیم پیش هفت داور مامور شدند «نام نوشت»‌های فیلم را که در جشنواره‌ای به دست شان رسیده بود، داوری کنند. 2600 اثر از تهران و شهرهای دیگر به آنها رسید که در نهایت سه اثر انتخاب شدند و جایزه گرفتند؛ اما بعد از آن، مجیدی که از طراحی‌ها قانع نشده بود، از داوران خواست تا این اسم را دوباره بنویسند. در نهایت هم جلیل رسولی، رئیس هیات داوران دست به قلم برد و به این طرح رسید.
منبع مقاله :
نشریه‌ی دانستنیها همشهری، شماره‌ی 137